Viðar Hreinsson

Pétur í Ófeigsfirði, tvennir tímar og lifandi vatn.

15. febrúar 1975 birtist í Íslendingaþáttum Tímans minningargrein eftir Guðmund P. Valgeirsson í Bæ í Árneshreppi um Pétur Guðmundsson bónda í Ófeigsfirði sem lést 21. september árið áður, 84 ára að aldri. Honum er lýst sem sómamanni og þekktum sveitarhöfðingja sem hafi áunnið sér „vináttu, virðingu og traust allra sveitunga sinna.“ Hann „var enginn metnaðarmaður, heldur í raun og veru, yfirlætislaus manndómsmaður,“ hæglætismaður hversdags, „fámæltur og gagnorður“ en gat hvesst sig „ef til skarpra skoðanaskipta kom og þá þungur í skauti, þó tilitssamur.“ Glaðvær „og hverjum manni hugljúfur“ og tal hans einkenndist „af góðum og fjölþættum gáfum, þekkingu og hófsemi.“ Heiðarlegur var hann og örlátur, las norrænar öndvegisbókmenntir á yngri árum en „vínhneigð hans jókst“ með aldrinum.

Pétur lét af búskap og flutti suður 1965. Ættingjar hans og afkomendur treystu sér ekki til að halda áfram. Ófeigsfjörður hafði vegna hlunninda verið ein mesta kostajörð landsins en lagðist í eyði. Það var Guðmundi í Bæ ekki tregalaust:

Ófeigsfjörður hefur verið í eyði síðan. Á vorin koma eigendurnir heim til að sinna varplandi, selveiði og reka eftir því sem tími vinnst til. Aðra tíma ársins grúfir þögnin yfir mannlausri byggð. — Fossarnir í heimalandi jarðarinnar syngja þó sína margrödduðu og seiðmögnuðu hljómkviðu eins og ekkert hafi í skorizt. í sambandi við þá eru nú að vakna vonir um, að þeir verði ljós- og aflgjafar vestfirzkrar byggðar. Færi svo að af því yrði, rættist framtíðardraumur og hugsjón Péturs, er hann bar í brjósti, sjálfur lagði hann mikið fé og fyrirhöfn í að virkja nærtækustu ána til heimilisþarfa. Sú virkjun reyndist ekki vel og lagðist niður eftir nokkur ár. — Með virkjun fallvatna jarðarinnar mundi Ófeigsfjörður byggjast á ný og þá gegna enn mikilvægara hlutskipti fyrir sveit sína og aðrar byggðir en áður. Það er ósk og von min og annarra, að svo verði. Þá væri gaman að vera aftur orðinn ungur og koma í Ófeigsfjörð. Mætti Pétur og aðrir látnir unnendur staðarins þá vita í þennan heim yrði gleði hans og þeirra mikil.

Þetta er falleg framtíðarsýn. Guðmundur í Bæ var af þeirri kynslóð bænda sem vann að stórstígum framförum í búskap með byggingum, ræktun búfjár og framræslu mýra. Nú eru þær framfarir litnar öðrum augum. Byrjað er að endurheimta votlendi með því að moka ofaní skurði og landbúnaður á undir högg að sækja. Ófeigsfjörður er lengra úr alfaraleið en svo að draumsýn Guðmundar gæti ræst.

Vonlegt var að menn sæju fossana í Ófeigsfjarðarlandi í hillingum til að standa undir blómlegum búskap. En einmitt um þær mundir sem greinin var skrifuð var raforkuframleiðsla að breytast. Virkjað var til að framleiða ódýrt rafmagn til álframleiðslu og svo hefur verið síðan en stórnotendur breytilegir. Fyrst álver og kísilver en nú síðast gagnaver fyrir bitcoin sem gagnast glæpastarfsemi á borð við mansal og er greiðslumiðill sem nethakkarar vilja fá greitt í þegar þeir hóta fólki að afhjúpa syndir þess.

Guðmundur í Bæ áttaði sig ekki á ásókn auðmagnsins í orkuna en það gerði Stephan G. Stephansson löngu fyrr. Í kvæðinu Fossaföll sem ort var árið 1910 sá hann ekki meinbugi á því að fossum yrði settur umbúnaður af listfengi „því listin kann að draga upp dvergasmíði/sem dyratré að minni frjálsu tign“ segir fossinn í kvæðinu. Hann gæti leitt „heilsu í hvamma dalsins/og hitagróður um þess kalda brjóst.“ Þetta er sama draumsýn um blómlega byggð og hjá Guðmundi í Bæ og við hana prjónar Stephan löngun fossins til að létta undir með stritandi verkafólki, „að lyfta byrði, er þúsund gætu ei reist/og hvíla allar oftaks lúnar hendur/á örmum mér, er fá ei særst né þreyst”. Stephan vissi þó að gróðabrall auðmagnsins sneri að öðru. Í heimsókn til Íslands árið 1917 litaðist hann um glöggum augum, vonaðist eftir samstöðu verkalýðs og bænda en sá víða bújarðabrallara og fossaflagara í gróðaleit. Honum fannst „eitthvað æfintýra-kynjað við þessa íslenzku fossa-spádóma, einhver stór-þjóða-stóriðnaðar-gróðadraumur einstaklings-brallsins lita þá, fremur en „landsins gagn og nauðsynjar“, og ég hefi ekki neina vissu um, að það sé annað en loftkastala-litur.“ (Bréf og ritgerðir II: 156, 172) Kannski var það eftir heimsóknina til Íslands að hann jók þessu erindi í kvæðið:

En magnið mitt, en iðjuleysið ekki,
til illra heilla gæti sljóva leitt.
Ég kann að smíða harða þrælahlekki
á heilan lýð, ef mér er til þess beitt
Ég orðið gæti löstur mesti í landi
og lækkun þjóðar — öðrum þannig fer —
sé gamla Þóris gulli trylltur andi,
sem gekk í fossinn, vakinn upp í mér.

Gamli Þórir er Gull-Þórir úr samnefndri sögu sem einnig er kölluð Þorskfirðinga saga, ágjarn höfðingi og ófyrirleitinn sem náði gullkistum tveim frá tröllum í Noregi. Á efri árum varð hann „mjög illur viðfangs“ og sagt að hann hefði orðið að dreka og lagst á gullkistur sínar.

Ágirndarandi Gull-Þóris er lífseigur með mörgum, löstur í landi og þjóðarlækkun. Aðrir trúa í einlægni á hugsjón Guðmundar í Bæ, að virkjun fallvatna geti endurreist blómlega byggð í Árneshreppi. Hún stenst þvi miður ekki. Árneshreppur mun ekki halda velli á grunni fyrri lífshátta enda hafa fjárbændur hætt búskap hver á eftir öðrum síðustu árin. Eina leiðin, og ekki öruggt að hún hrökkvi til, er að byggja á gæðum sveitarinnar og aðdráttaafli, stofna þjóðgarð og efla mennta- og menningartengda náttúruferðamennsku og jafnvel smáiðnað eða handverk sem mundi bætast við þann fjárbúskap og útgerð sem eftir stendur. Árneshreppur er hlið að einstæðum minjum um sambúð manns og náttúru: „Í raun má tala um samfellt og einstakt menningarminjasvæði um alla norðan- og austanverða Vestfirði, Jökulfirði, Hornstrandir og norðurhluta Stranda. Þau svæði eru öll komin í eyði nema Árneshreppur og af þeim sökum er margföld ástæða til að halda honum í byggð sem anddyri að þessu óbyggða svæði. Árneshreppur er þannig lykilsvæði til að halda lifandi tengingu við þau svæði sem nú eru komin í eyði.” (Friðlýsing Drangajökulsvíðerna, gerð fyrir náttúruverndarsamtökin Ófeigu bls. 37. https://www.environice.is/wp-content/uploads/2019/01/Drangaj%C3%B6kulsv%C3%AD%C3%B0erni-sk%C3%BDrsla-fyrir-%C3%93FEIGU-jan-2019.pdf).

Virkjun Hvalár yrði til þess að fjöldi fólks missti áhugann á svæðinu og þar með er fótum kippt undan búsetu og fjarstýrð virkjun stendur ein eftir. Þá munu fáir leita uppi fæðingarstað Jóns lærða í Ófeigsfirði eða síðasta dvalarstað hans í Árneshreppi í Stóru-Ávík, áður en sýslumaður og valdsmaður Vestfjarða, Ari Magnússon í Ögri, hrakti hann í burtu.

Hugmyndir um vatnið hafa breyst í áranna rás. Lífgjöf þess er ekki metin í sölvænum kílóvöttum eingöngu. Fjórum árum fyrir lát Péturs bónda í Ófeigsfirði sprengdu Mývetningar stíflu í Miðkvísl og stöðvuðu áform stórspjöll á Laxárdal og Mývatni fyrir raforkuver. Þeir voru svo einhuga að ekki fundust sökudólgar, allir lýstu verkinu á hendur sér. Viðstöddum þótti áin syngja „ég er frjáls“ þegar stíflan var rofin, það var upphaf umhverfisbaráttu nútímans. Á andlátsári Péturs kom út skáldsagan Lifandi vatnið eftir Jakobínu Sigurðardóttur, Hornstrandakonu sem fluttist að Mývatni og var einn merkasti rithöfundur landsins á 20. öld. Sagan segir af manni sem hafði fengið nóg af litlausri gerviveröld hversdagsins og hljópst að heiman, út á land til að komast í snertingu við uppruna sinn, mold og lifandi vatn. „Gefðu mér aftur stokka mína og steina“ stendur þar, – og nú ríður á að endurheimta og verja vistkerfin.

Árið 1906 orti Stephan G. kvæðið Bræðrabýti um tvo bræður. Annar braut jörðina eftir gulli. Landið blés upp í spor hans. „Og grafið úr gullkistu fjallsins/er glysið og sultarbrauð lands.“ Hann bar beinin og gekk aftur í Féþúfugili. Hinn var ræktunarmaður sem stofnaði blómlegar byggðir og græddi upp land. Lífsmark leyndist í sporum hans því hugsun hans var ekki um  stundargróðann. „Að hugsa ekki í árum en öldum,/ að alheimta ei daglaun að kvöldum/- því svo lengist mannsævin mest” segir í kvæðinu og lokalínurnar eiga brýnt erindi við daginn í dag: „Það er ekki oflofuð samtíð,/en umbætt og glaðari framtíð,/sú veröld er sjáandinn sér.” FRAMTÍÐIN FYLGIST MEÐ OKKUR

Greinin birtist upphaflega í Fréttablaðinu þann 17. júlí 2019: https://www.frettabladid.is/skodun/petur-i-ofeigsfirdi-tvennir-timar-og-lifandi-vatn/